Toksik ilişki nedir?
Bu yazıda ele alacağımız konu son dönemlerde oldukça popüler olan ve hemen herkesin yaşayabileceği türden: Toksik ilişki. Peki ama bir ilişkiyi toksik yapan nedir? Toksik ilişki neye denir? İlişinin toksik olduğunu yaşarken fark etmemiz mümkün müdür?
Kimse bir ilişkiye başlarken mutsuz olmayı, üzülmeyi ya da acı çekmeyi amaçlamaz; zaten bir ilişkiye başlamanın asıl sebebi heyecan duygusu yaşamak, huzur ve mutluluk hissetmektir. Sosyal bir canlı olan insan için ilişki kavramı olmazsa olmazlardandır. İnsanı diğerlerinden ayrı bir biçimde değerlendirmek de mümkün değildir. Aslında toksik ilişki dediğimizde herkesin aklına romantik yani iki kişinin birbirine karşı sevgi beslediği ilişki türü gelir. Ancak toksik ilişkiler sadece romantik ilişkilerde ortaya çıkmaz!
Toksik ilişkileri konuşmadan önce tanımını yapmak önemlidir. İnsanlar bir ilişkiden mutluluk, huzur, anlayış ve destek beklerler, ancak bir ilişki size bunları vaad etmiyor hatta daha kötü hissetmenize, acı çekmenize, kendinizi değersiz ve çaresiz hissetmenize yol açıyorsa büyük ihtimalle toksik bir ilişki yaşıyor olabilirsiniz. Kabaca toksik ilişkileri sağlıklı ilişkilerden ayıran özellikler o ilişkinin psikolojik, duygusal ya da fiziksel olarak zarar veriyor olmasıdır. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi toksik kavramı sadece romantik ilişkilere özel değildir; sınıfta, çalışma ortamında ya da yatak odasında da görülebilir. Yani türü ne olursa olsun bir ilişki toksik yönde gelişim gösterebilir.
Toksik bir ilişki içerisinde genellikle iki taraf olduğu görülür. Bir taraf daha baskın yani dominant iken diğer taraf ise daha cok bastırılmış özellikler gösterir. Kişiyi değersiz olduğu inancına iten bir ilişki türüdür bu. Kişi ne yaparsa yapsın doğru olanı yapamıyor ve bir şeyleri düzeltip yoluna koyamıyor gibi hisseder. Diğer bir önemli nokta da ilişki içerisinde olduğunuz kişinin yanındayken kendinizi rahat hissedemez ve yaşadığınız anın keyfini çıkaramazsınız. En önemlisi de o kişinin yanındayken bir türlü kendiniz olamadığınızı düşünürsünüz.
Toksik ilişkilerin yıkıcı özelliklerinden birisi de kişiye gelişecek ve olumlu anlamda değişecek bir alan sunmayışıdır. Eğer bir ilişki sizi tatmin etmiyor ve sizi dibe çekiyormuş gibi hissettiriyorsa yaşadığınız ilişkiyi gözden geçirmeniz yararlı olabilir. Unutmayın ki ilişki kurmanın anlamı etkileşim kurmak, kendimize bir şeyler katmak, kabul edildiğimizi ve değer gördüğümüzü hissetmek, yaşadığımız ve yaşayacağımız deneyimlerin keyfini çıkarmaktır.
Toksik bir ilişkide olduğunuzu nasıl anlarsınız?
Toksik bir ilişki yaşıyorsanız şunları deneyimleme ihtimaliniz oldukça yüksektir:
- Yaşadığınız ilişkide sıklıkla size saygı duyulmadığını hissetmeniz
- Kendinizi sık sık değersiz hissediyor olmanız ancak bunun sebebini bulamamanız
- İlişkinin ihtiyaçlarınıza cevap vermediğini düşünmeniz
- Zaman içerisinde özgüveninizde yaşanan düşüş
- O kişiyle geçirilen vakit sonrasında hissettiğiniz keyifsizlik, depresiflik, kızgınlık ve mutsuzluk
- Kendinizi bir türlü ifade edemediğinizi düşünmek
- O kişinin yanında olduğunuzdan farklı davranmak
- O kişinin yanındayken sürekli kendi hareket ve sözcüklerinize dikkat etmek
- Ortaya çıkan sorunların sonucunda kendinizi suçlu hissetmeniz
Toksik bir ilişkiden kurtulmak neden bu kadar zor?
Toksik bir ilişiden kurtulmayı zorlaştıran sebep aslında kumar bağımlılığının sürmesine yol açan sebeple aynı olabilir. Burada öğrenme ve davranış süreçlerine atıfta bulunmakta yarar vardır.
Beyni olan tüm organizmalarda öğrenme süreçleri benzerlik gösterilir. Öğrenmenin en temelinde ödül ve ceza gibi kavramlar yatar. En basit haliyle açıklamak gerekirse ödül ile istenilen davranışın pekiştirilmesi ve ceza ile de istenilmeyen davranışın söndürülmesi mümkündür. Ödülün verilme sıklığının da davranışın öğrenilmesi ve bu öğrenmenin sürdürülmesi üzerinde etkileri vardır. Bizi burada ilgilendiren ise değişken aralıklı pekiştirmedir.
Değişken aralıklı pekiştirme nedir?
Değişken aralıklı pekiştirme yönteminde sergilenen davranışın ardından ödülün ne zaman geleceği bilinmez. Bu yüzden ödülün verilmediği aralıklarda da ödülün kesildiği de anlaşılamaz. Bu yöntem de en kalıcı öğrenmeye ve uzun süren davranış örüntülerine yol açar.
Kumar bağımlılığını bu konuyu açıklamak için kullanabiliriz. Kumar oynarken çeşitli davranışlar sergilemeniz gerekir ve davranışlarınızın sonucu olarak da arzuladığınız ödüle ulaşabilirsiniz. Ancak sorun olan şudur ki ödülün ne zaman geleceği belirsizdir, yani hangi davranışınızın sizi ödüle taşıyacağını da kestiremezsiniz. ”Ya bu elde kazanırsam…” gibi söylemlerin altında da bu pekiştirme türü yatar. Ödülün her zaman gelme ihtimali vardır ve ödülü elde etmek için de kişi sürekli çabalar yani davranış sergiler.
Evet, kumar bağımlılığından kurtulmak oldukça zordur çünkü değişken aralıklı pekiştirmeyle pekiştirilen öğrenme sönmesi en zor olan türdür. Örneğin, bir slot makinesine oturduğunuzu düşünün. Davranış olarak kolu çekmeniz yani oynamanız gerekir. Ödülü ilk seferinde kazanabilme ihtimaliniz olduğu gibi yüzüncü deneyişinize kadar hiç kazanamama ihtimaliniz de vardır. Ödül bu pekiştirme türünde sistematik olarak gelmez. Bu oldukça kompleks ancak çalışan bir sistemdir. Sizi sürekli belirli bir davranışı sürdürmeye iter. Borsada binlerce liranızı kaybedebilir, kumar yüzünden batabilir ya da bütün boş zamanlarınızı porno izleyerek geçirebilirsiniz. Hepsinin altında benzer bir durum yatar. Belirli davranışlarınız size elde edeceğiniz ödülü getirecektir ancak ne zaman gelecek bunu bilmeniz mümkün değildir.
Peki ama toksik ilişkilerin yukarıda bahsedilenlerle ne alakası var?
Toksik ilişkilerde de benzer bir durumdan söz edilebilir. Ödülü çok basit bir biçimde ele alıp kabul edilmek ya da sevildiğini hissetmek olarak kabul edelim. Toksik bir ilişkide dominant tarafın davranışları oldukça tutarsızdır yani belirli bir örüntü olmadığı gözlemlenebilir. Siz sürekli benzer biçimde davranırsınız ancak sizin davranışlarınızın sonucunda karşı taraftan aldığınız tepki sürekli farklı olacaktır. Aynı davranışı sergileyip karşı tarafın onayını alıp sevildiğinizi de hissedebilir ya da aynı davranışı sergiledikten sonra sert veya hoş olmayan bir tepkiyle de karşılaşabilirsiniz. Yani sizin ne zaman onaylanacağınızı ya da sevildiğinizi hissedeceğinizi bilme şansınız yoktur. Siz sadece bu duyguları yaşamak istersiniz ve bunun için çabalamaya devam edersiniz.
Karşıdaki kişinin tutarsız davranışları denildiğinde dışardan bakan biri bu örüntünün sağlıklı olmadığını kolaylıkla fark edecektir; ancak ilişkide baskılanan taraf siz iseniz tutarsız davranışlar sizin için basitçe fark edilebilir şeyler olmayacaktır. Bu tarz ilişkileri olan kişilerin sıklıkla söylediği şeyler şu tarz cümleler olabilir:
”Aslında iyi biri ama zaman zaman böyle davranabiliyor.”
”Sert biri gibi görünüyor ama öyle değil.”
”Tutarsız davranabiliyor ama beni sevdiğini biliyorum.”
”Anlaşılması güç biri gibi görünüyor ama ben onu tanıyorum.”
Psikolojik Danışman Göksel AKKAYA
